قرآن
رآن، کتاب آسمانی دین اسلام. به باور مسلمانان، قرآن کلام خداوند است که به وسیله جبرئیل به پیامبر اسلام، وحی شده است. آنان محتوا و الفاظ آن را نازل‌شده از سوی خداوند می‌دانند؛ همچنین معتقدند قرآن معجزه و نشانه پیامبری حضرت محمد(ص) و آخرین کتاب آسمانی است. این کتاب بر معجزه‌بودن خود تأکید کرده و دلیل اعجازش را آن دانسته است که کسی نمی‌تواند مانندی برای آن بیاورد.
قرآن، نخستین بار در غار حراء، واقع در کوه نور به پیامبر اسلام، وحی شد. دیدگاه مشهور این است که آیات آن، هم از طریق فرشته وحی و هم بدون واسطه و به صورت مستقیم، بر پیامبر نازل می‌شده است. به باور بیشتر مسلمانان، نزول قرآن به صورت تدریجی صورت گرفته است؛ اما برخی بر این باورند که علاوه بر نزول تدریجی آیات، آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر(ص) نازل شود، در شب قدر هم یک‌جا بر او نازل می‌شده است.
آیات قرآن در زمان پیامبر(ص) به صورت پراکنده بر روی پوست حیوانات، چوب درخت خرما، کاغذ و پارچه نوشته میشد. پس از وفات پیامبر، آیات و سوره‌های قرآن توسط اصحاب جمع‌آوری شد؛ اما نسخه‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند. به دستور عثمان نسخه واحدی از قرآن تهیه شد و دیگر نسخه‌های موجود را از بین بردند. شیعیان به پیروی از امامان خود، این نسخه را درست و کامل می‌دانند.
قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف از مشهورترین نام‌های قرآن است. قرآن ۱۱۴ سوره و نزدیک به ۶۰۰۰ آیه دارد و به ۳۰ جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است. در قرآن، از موضوعاتی چون توحید، معاد، غزوات پیامبر اسلام، داستان‌های انبیاء، اعمال شرعی دین اسلام، فضایل و رذایل اخلاقی و مبارزه با شرک و نفاق، سخن به میان آمده است.
تا قرن چهارم قمری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن، میان مسلمانان، رواج داشته است. وجود نسخه‌های متفاوت از آن میان مسلمانان، ابتدایی‌بودن خط عربی، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان، از عوامل اختلاف قرائت بوده است. در این قرن، هفت قرائت از میان قرائت‌ها برگزیده شد. قرائت شایع از قرآن در میان مسلمانان، قرائت عاصم با روایت حفص است.
نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری و به زبان لاتین، در قرن ششم قمری(دوازدهم میلادی) نوشته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۹۵۰ق(۱۵۴۳م)، در ایتالیا به چاپ رسید. اولین چاپ آن توسط مسلمانان، در سال ۱۲۰۰ق، در سن پیترزبورگ روسیه صورت گرفت. ایران اولین کشور مسلمان بود که قرآن را در سال‌های ۱۲۴۳ق و ۱۲۴۸ق، چاپ کرد. قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته‌شده، بر پایه چاپ مصر، است.
قرآن منشأ پیدایش دانش‌های فراوانی میان مسلمانان شده است. تفسیر و علوم قرآنی چون تاریخ قرآن، علم لغات قرآن، علم اِعراب و بلاغت قرآن، قصص القرآن و اعجاز القرآن از این دانش‌ها است.
قرآن جایگاه ویژه‌ای در آیین‌ها و هنر مسلمانان داشته است. ختم قرآن، قرآن به سر گرفتن و قرائت قرآن در مراسم ازدواج، از آن جمله است. بیشترین نمود قرآن در هنر، در هنرهایی چون خوش‌نویسی، تذهیب، تجلید(جلدکردن)، ادبیات و معماری بوده است.
محتویات
[نهفتن]کلام خدا
به باور مسلمانان، قرآن کلام خداوند است که از طریق وحی بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده[۱] و محتوا و الفاظ آن از سوی خداوند آمده است.[۲] نخستین بار در غار حراء، واقع در کوه نور به پیامبر اسلام، وحی شد.[۳]گفته‌اند: نخستین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، آیات آغازین سوره علق و نخستین سوره‌ای که به صورت کامل نازل شد، سوره فاتحه است.[۴] به عقیده مسلمانان، پیامبر اسلام، آخرین پیامبر و قرآن آخرین کتاب آسمانی است.[۵]
چگونگی دریافت قرآن
قرآن نزول وحی بر پیامبران را در سه راه منحصر دانسته است: الهام، از پس پرده و از طریق فرشتگان.[۶] برخی با استناد به آیاتی چون «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّـهِ»[۷](بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است)، گفته‌اند: نزول این کتاب، تنها از طریق جبرئیل صورت گرفته است؛[۸] اما دیدگاه مشهور این است که قرآن به شیوه‌های دیگر و از جمله به صورت مستقیم و بدون واسطه هم بر پیامبر نازل شده است.[۹]
نزول دفعی و تدریجی
بر طبق برخی از آیات قرآن، این کتاب در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است.[۱۰] بر این اساس میان مسلمانان در زمینه اینکه قرآن یک‌جا نازل شده است یا به صورت تدریجی، اختلاف نظر وجود دارد.[۱۱] برخی گفته‌اند: قرآن هم به صورت دفعی نازل شده است و هم به صورت تدریجی؛[۱۲] گروهی بر این باورند که آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر(ص) نازل شود، در شب قدر هم یک‌جا بر او نازل می‌شده است؛[۱۳] باور کسانی نیز این است که قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده و آغاز نزول آن در ماه رمضان و شب قدر بوده است.[۱۴]
نام‌های مشهور
نام‌های فراوانی برای قرآن ذکر کرده‌اند. قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف مشهورترینِ آنها است.[۱۵] نام مصحف را ابوبکر بر آن نهاده است؛ اما دیگر نام‌ها در خود قرآن ذکر شده است.[۱۶] قرآن مشهورترین نام این کتاب است. این واژه در لغت به معنای خواندنی است و همراه با الف و لام، پنجاه بار در قرآن به کار رفته است که در همهٔ آن کاربردها منظور کتاب قرآن است؛ همچنین بدون الف و لام، بیست بار در قرآن آمده است که در سیزده مورد، کتاب قرآن معنا می‌دهد.[۱۷]
جایگاه
قرآن مهم‌ترین منبع اندیشه مسلمانان و معیار دیگر منابع تفکر اسلامی چون حدیث و سنت است؛ به این معنا که آموزه‌هایی که از طریق دیگر منابع اسلامی رسیده است، در صورت مخالفت با آموزه‌های قرآن، اعتبار ندارد.[۱۸] برپایه روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، احادیث را باید بر قرآن عرضه کرد و اگر بر آن منطبق نبود، باید آنها را نامعتبر و جعلی دانست.[۱۹]
برای نمونه از پیامبر اسلام، گزارش کرده‌اند: هر سخنی که از من برای شما نقل می‌شود، اگر با قرآن سازگار باشد، من آن را گفته‌ام و اگر با آن منافات داشته باشد، من آن را نگفته‌ام.[۲۰] در روایتی از امام صادق(ع) نیز آمده است که هر حدیثی که با قرآن منافات داشته باشد، دروغ است.[۲۱]
تاریخ قرآن
کتابت و تدوین
پیامبر اسلام(ص) بر حفظ و قرائت درست و کتابت آیات قرآن تأکید بسیار داشته است. به جهت کمی افراد باسواد و کمبود امکانات نوشتاری در سال‌های آغازین بعثت، از ترس اینکه مبادا کلمه‌ای از یاد رود یا اشتباه ضبط شود، تلاش داشت تا آیات به صورت درست، حفظ و قرائت شوند.[۲۳] او زمانی که آیه‌ای نازل میشد، کاتبان وحی را فرا می‌خواند تا آن را بنویسند.[۲۴] آیات قرآن، به صورت پراکنده، بر پاره‌هایی از پوست حیوانات، چوب درخت خرما، پارچه و کاغذ نوشته میشد.[۲۵]
پیامبر خود بر کار کتابت وحی نظارت می‌کرد. او پس از تلاوت آیات برای کاتبان وحی، از آنان می‌خواست که آنچه را نوشته‌اند، بخوانند تا اشتباهات احتمالی در نوشتن، رفع شود.[۲۶] سیوطی نوشته است: در زمان پیامبر همهٔ قرآن نوشته شده بود، اما به صورت یک‌جا نبود و چینش سوره‌ها مشخص نشده بود.[۲۷]
تدوین قرآن به شکل کنونی، در زمان پیامبر(ص) روی نداده است. به نوشته کتاب التمهید فی علوم القرآن، در دوره پیامبر، آیات و نام‌های سوره‌ها، با نظر او، مشخص شده بود؛ اما تدوین نهایی قرآن به صورت یک کتاب و چینش سوره‌ها، پس از وفات پیامبر و به صلاحدید صحابه، انجام شده است. [۲۸] بر طبق این کتاب، نخستین کسی که قرآن را تدوین کرد، امام علی(ع) بود. او سوره‌های قرآن را بر پایه تاریخ نزول آنها، جمع‌آوری کرد. [۲۹]
یکسان‌سازی مصحف‌ها
پس از وفات پیامبر، اصحاب بزرگ او، هر یک به جمع‌آوری قرآن، اقدام کردند. مصحف‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند.[۳۰] این مسئله موجب شد که هر گروه از آنان قرائت خود از قرآن را درست و قرائت دیگری را نادرست بدانند.[۳۱]
با پیشنهاد حذیفه به عثمان برای یکی‌کردن مصحف‌ها و موافقت اصحاب پیامبر، عثمان گروهی را مأمور این کار کرد.[۳۲] او افرادی را به سرزمین‌های مختلف اسلامی فرستاد و همه قرآن‌های موجود را جمع‌آوری کرد؛ سپس دستور داد آنها را از بین ببرند.[۳۳] بر طبق کتاب التمهید، قوی‌ترین احتمال درباره زمان یکی‌کردن قرآن‌ها، سال ۲۵ قمری، است.[۳۴]
موافقت امامان شیعه با مصحف عثمانی
- همچنین ببینید: مصحف عثمانی
بر اساس روایات، امامان شیعه با یکسان‌سازی قرآن‌ها و همچنین با مُصحَفی که به دستور عثمان، تدوین شد، موافق بود‌ه‌اند. سیوطی از امام علی (ع) نقل کرده است که عثمان درباره یکی‌کردن قرآن‌ها با او مشورت کرده و او هم موافق این کار بوده است.[۳۵] همچنین نقل شده است که امام صادق(ع) شخصی را که در حضورش، برخلاف قرائت رسمی، قرآن می‌خواند، از این کار نهی کرده است.[۳۶] طبق کتاب التمهید، شیعیان همگی قرآنی را که امروزه در دست است، درست و کامل می‌دانند.[۳۷]
قرائت‌های مختلف از قرآن
تا قرن چهارم هجری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن میان مسلمانان رواج داشته است.[۳۸] مهم‌ترین عوامل اختلاف قرائت‌ها را وجود قرآن‌های متفاوت میان مسلمان‌ها، ابتدایی‌بودن خط عربی، نقطه نداشتن حروف، خالی‌بودن حروف از حرکات، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان قرآن(کسانی که قرآن را آموزش می‌دادند) دانسته‌اند.[۳۹]
در قرن چهارم قمری، ابن مجاهد، استاد قاریان بغداد، هفت قرائت را از میان همه قرائت‌ها برگزید. قاریان این قرائت‌ها به قُرّاء سبعه مشهورند. از آنجا که هر یک از این قرائت‌ها با دو روایت، نقل شده است، از این پس چهارده قرائت از قرآن مورد قبول مسلمانان قرار گرفت.[۴۰]
اهل سنت معتقدند قرآن، وجوه لفظی گوناگونی دارد و افراد می‌توانند بر طبق هر یک از آن وجوه که می‌خواهند، آن را قرائت کنند؛[۴۱] اما عالمان شیعه می‌گویند: قرآن تنها با یک قرائت نازل شده است و امامان شیعه صرفا به جهت آسان‌گیری، خواندن قرآن با قرائت‌های مختلف را اجازه داده‌اند.[۴۲]
قرائت شایع در میان مسلمانان، قرائت عاصم با روایت حفص است. گروهی از قرآن‌پژوهان معاصر شیعه، تنها این قرائت را صحیح و متواتر دانسته و گفته‌اند: دیگر قرائت‌ها از پیامبر گرفته نشده و حاصل اِعمال سلیقه قاریان آنها بوده است.[۴۳]
اعراب‌گذاری قرآن
در زبان عربی اعراب سهم مهمی در بیان معانی دارد و توجه به اعراب قرآن ضرورتی مضاعف دارد؛ زیرا خطا در تشخیص اعراب قرآن باعث تغییر معنا و گاه معنایی متناقص با مقصود خداوند می‌شود.[۴۴] کاتبان وحی در ابتدا کلمات قرآن را بدون نقطه و اعراب می‌نگاشتند و این امر برای کسانی که در عصر پیامبر زندگی می‌کردند مشکلی نداشت اما برای نسل‌های بعدی و بویژه مسلمانان غیر عرب گاه موجب قرائت‌های مختلف و تغییر معانی می‌گردید و ازاین‌رو اعراب‌گذاری قرآن برای پایان دادن به اختلافات و تغییر و تحریف معنوی قرآن ضروری بود.[۴۵] گزارش‌های تاریخی درباره نخستین اعراب‌گذار قرآن و ثبت‌کننده نشانه‌های اعرابی مختلف است. معمولاً ابو الاسود دُئِلی (م ۶۹ق) را آغازگر اعراب‌گذاری قران معرفی می‌کنند که با کمک یحیی بن یَعمر انجام می‌داده است.[۴۶] اعراب‌گذاری ابتدایی به این شکل بوده است: نقطه روی حرف پایانی کلمه برای نصب، نقطه زیر حرف برای جر، نقطه بعد از حرف آخر برای رفع.[۴۷] یک قرن بعد، توسط خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، شکل‌های خاص جایگزین نقطه‌ها شدند: مستطیل روی حرف برای نصب، مستطیل زیر آن برای جر، واو کوچک بالای آن برای رفع، تکرار شکل مشابه هر حرکت برای تنوین، دندانه حرف «س» برای تشدید، سَرِ حرف «ص» برای سکون.[۴۸] سپس در نیمه دوم قرن دوم هجری، مکتب نحو بصره با شخصیتی چون سیبویه، و مکتب نحو کوفه به پیشوایی کسایی و در اواسط سده سوم هجری، مکتب نحو بغداد ظهور کرد و در دانش اعراب قرآن کریم تحول پدید آمد.[۴۹]
ترجمه
ترجمه قرآن پیشینه بسیار کهنی دارد و به صدر اسلام برمی‌گردد؛[۵۰] اما نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری انجام شده است. [۵۱] گفته‌اند: نخستین مترجم قرآن سلمان فارسی بوده است که بسم الله الرحمن الرحیم را «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرد.[۵۲]
ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی، در آغاز توسط کشیشان و راهبان مسیحی انجام شد. آنها به منظور اشکال‌گرفتن به اسلام در مباحث کلامی، عبارت‌هایی از آن را ترجمه کردند.[۵۳] نخستین ترجمه کامل لاتین قرآن، در قرن ششم قمری(دوازدهم میلادی) نوشته شده است.[۵۴]
چاپ
قرآن نخستین بار در سال ۹۵۰ق(۱۵۴۳م)، در ایتالیا به چاپ رسید. این چاپ به دستور مقامات کلیسا از بین رفت. پس از آن در سال ۱۱۰۴ق(۱۶۹۲م)و سپس ۱۱۰۸ق(۱۶۹۶م)، دراروپا چاپ شد. اولین چاپ قرآن توسط مسلمان، در سال ۱۲۰۰ق، صورت گرفت. مولاعثمان این کار را در سن پیترزبورگ روسیه انجام داد. اولین کشور مسلمان که قرآن را چاپ کرد، ایران بود. ایران در سال‌های ۱۲۴۳ق و ۱۲۴۸ق، دو چاپ سنگی زیبا از آن تهیه کرد. در سال‌های بعد، دیگر کشورهای اسلامی چون ترکیه و مصر و عراق، چاپهای مختلفی از قرآن تهیه کردند.[۵۵]
قرآنِ چاپ مصر، در سال ۱۳۴۲ق، با نظارت اساتید دانشگاه الازهر و بر اساس روایت حفص از عاصم، تهیه شده بود و مورد پذیرش جهان اسلام قرار گرفت. قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته‌شده است، به خط این خوش‌نویس سوری و بر پایه چاپ مصر، است. این قرآن در بیشتر کشورهای اسلامی چاپ می‌شود. ویژگی این چاپ، تنظیم آیات در صفحه‌ها و تقسیم منظم حزبها و جزءهای سیگانه قرآن است.[۵۶]
امروزه چاپ قرآن، با نظارت سازمان‌های مربوط به این کار انجام می‌شود و قوانین ویژه‌ای را دارد.[۵۷] در ایران، سازمان دارالقرآن الکریم، وظیفه تصحیح ونظارت بر چاپ قرآن را بر عهده دارد.[۵۸]
ساختار قرآن
قرآن ۱۱۴ سوره و نزدیک به شش هزار آیه دارد. درباره تعداد دقیق آیات آن، اختلاف نظر است. برخی از امام علی(ع) نقل کرده‌اند که قرآن ۶۲۳۶ آیه دارد.[۵۹] قرآن به سی جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است.[۶۰]
سوره
به بخش‌های مختلف قرآن که محتوای منسجمی دارند، سوره می‌گویند.[۶۱] سوره‌های قرآن، به جز سوره توبه، با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود.[۶۲] سوره‌ها با توجه به زمان نزولشان، به دو دسته مکی و مدنی تقسیم می‌شوند: به سوره‌هایی که پیش از هجرت پیامبر اسلام (ص) به مدینه نازل شده‌اند، مکی می‌گویند؛ سوره‌هایی را که بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، نازل شده‌اند، مدنی می‌نامند.[۶۳]
آیه
آیه به کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن می‌گویند که سوره از آنها تشکیل می‌شود.[۶۴] هر سوره تعداد معینی آیه دارد.[۶۵] آیات قرآن به لحاظ حجم با هم متفاوت‌اند. آیه ۲۸۲ سوره بقره بلندترین آیه قرآن است. کوتاه‌ترین آیه قرآن را نیز آیاتی چون «مُدهامَّتان»(سوره الرحمن، آیه۶۴)، «والضُّحی» سوره ضحی، آیه۱)، «والفَجر»(سوره فجر، آیه۱) و یا فواتح سوره‌ها دانسته‌اند.[۶۶]
آیات قرآن به لحاظ میزانِ وضوح معنا، به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌شود. منظور از آیات محکم، آیاتی‌اند که معنای‌شان به‌اندازه‌ای روشن است که جای تردید در آنها نیست؛ به آیاتی که درباره معنای آنها احتمالات مختلفی داده می‌شود، متشابه می‌گویند.[۶۷] این دسته‌بندی را خود قرآن ارائه کرده است.[۶۸]
تقسیم دیگری نیز برای آیات بیان شده است: به آیه‌ای از قرآن که حکم موجود در آیه دیگر را باطل می‌کند، آیه ناسخ و به آیه‌ای که حکمش باطل شده است، منسوخ می‌گویند.[۶۹]
حزب و جزء
حزب و جزء دو گونه از تقسیمات قرآن است که مسلمانان ابداع کرده‌اند. حدس زده‌اند که مسلمانان این کار را به جهت برنامه‌ریزی برای تلاوت یا حفظ روزانه قرآن انجام داده باشند. این‌گونه تقسیمات جنبه فردی داشته و یکسان نبوده است؛[۷۰] گفته‌اند: در زمان پیامبر(ص)، قرآن ب