رجعت
رجعت زنده شدن گروهی از مردگان و بازگشت آنان به دنیا در دوران ظهور حضرت مهدی است. رجعت از اعتقادات شیعه است و برای اثبات آن به آیات و روایات استناد کرده‌اند. عالمان شیعه رجعت را همزمان با ظهور امام مهدی(عج) دانسته‌اند؛ اما درباره چگونگی آن و رجعت‌کنندگان نظرات متفاوتی وجود دارد.
مفهوم‌شناسی
رجعت به معنای بازگشت است[۱] و منظور از آن زنده شدن عده‌ای از مردگان و بازگشت آنان به دنیا در دوران ظهور حضرت مهدی است.[۲] در روایات از الفاظی همچون «کرّه»، «ردّ» و «حشر» برای اشاره به رجعت استفاده شده است.[۳]
برخی از شیعیان، رجعت را به معنای زنده‌شدن ائمه و پاکان ندانسته؛ بلکه آن را به معنا بازگشت قدرت به مکتب اهل بیت می‌دانند که باعث حاکمیت اندیشه‌های منسوب به امامت و شیعه بر جهان خواهد شد؛[۴] البته در منابع اشاره نشده چه کسی یا گروهی رجعت را چنین تفسیر کرده است.[۵]
رجعت از دیدگاه شیعه
اعتقاد به رجعت از ضروریات مذهب شیعه شمرده شده است؛[۶] البته برخی انکار آن را موجب خروج از دین نمی‌دانند.[۷] رجعت را بالاترین نشانه آشکار در تشیع دانسته‌اند[۸] و برخی از عالمان شیعه نظیر شیخ مفید[۹] سید مرتضی،[۱۰] و علامه مجلسی[۱۱] بر صحیح بودن اعتقاد به رجعت ادعای اجماع نموده‌اند. طبسی سیزده نفر از بزرگان شیعه را نام برده که ادعای اجماع نموده‌اند.[۱۲] شیخ حر عاملی نیز معتقد است هیچ‌یک از علمای امامیه رجعت را انکار یا احادیث آن را تضعیف و تاویل نکرده است.[۱۳]
اعتقاد به رجعت در قرن نخست در میان شیعه معروف بود و در کتاب سلیم بن قیس از قدیمی‌ترین کتاب‌های شیعه مطرح شده است.[۱۴] در قرن دوم و سوم اعتقاد به آن از نشانه‌های آشکار شیعه شمرده شده وفضل بن شاذان دو کتاب در این موضوع نوشته است.[۱۵] احادیث زیادی درباره رجعت در الکافی آمده[۱۶] و شیخ صدوق نیز برخی از این احادیث را در آثارش ذکر و اعتقاد به آن را درست دانسته است.[۱۷]
ادله
عالمان شیعه دلایلی را در اثبات اعتقاد به رجعت اقامه کرده[۱۸] و به اشکالات مخالفان پاسخ داده‌اند. از جمله این آثار می‌توان به اوائل المقالات کتاب شیخ مفید[۱۹] در قرن چهارم، رسائل المرتضی اثر سید مرتضی[۲۰] در قرن پنجم اشاره کرد. حر عاملی نیز در کتاب الایقاظ دوازده دلیل در این زمینه ذکر کرده است.[۲۱] این دلیل‌ها به دو دسته‌اند:
ادله‌ای که می‌گویند رجعت امکان وقوع دارد
- عقل
عقل هیچ‌گونه مانعی برای زنده شدن مردگان پس از مرگ تصور نمی‌کند. امکان آن را کاملا درک می‌کند؛ زیرا خداوند قدرت زنده کردن دارد و تاکنون برخی را در همین عالم زنده نموده که آیات و روایات متعددی بر وقوع آن در امت‌های پیشین دلالت می‌کند و بهترین دلیل بر امکان چیزی، وقوع آن است.[۲۲]
ادله‌ای در اثبات رجعت
- قرآن
شیعیان برای رجعت از آیات قرآن دلیل‌های فراوانی آورده‌اند. حر عاملی بیش از شصت آیه[۲۳] طبسی بیش از هفتاد آیه[۲۴] علامه مجلسی بیش از صدو بیست آیه بر رجعت[۲۵] تفسیر و تطبیق کرده‌اند.
یکی از روشن‌ترین آیات در این زمینه آیه ۸۳ سوره نمل است: «و روزی که ما از هر امتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می‌کردند محشور می‌کنیم و آنها را نگه می‌داریم تا به یکدیگر بپیوندند.» در این آیه از زنده شدن گروهی از انسان‌ها سخن می‌گوید در حالی که آیاتی که درباره روز قیامت هستند، همواره از زنده شدن «همگان» سخن می‌گویند مانند: «ما همه آنها را در این هنگام محشور می‌کنیم به گونهای که حتی یک نفر را ترک نخواهیم گفت.»[۲۶] این تفاوت نشان می‌دهد که آیه ۸۳ سوره نمل به یک زنده شدن محدود‌تر اشاره دارد که همان رجعت است.
قرآن به مواردی از رجعت در اقوام گذشته اشاره نموده است: داستان عزیر[۲۷] گروهی از بنی اسراییل[۲۸] وهزاران نفر دیگر[۲۹] که می‌توان نتیجه گرفت در طول تاریخ رجعت به شکل‌های متفاوتی واقع شده است.[۳۰] در کتاب مقدس نیز به نمونه‌هایی از رجعت افراد اشاره شده است: زنده شدن کودکی به دست الیشع[۳۱] زنده شدن پسری به دست ایلیا[۳۲] طبق این نقل‌ها و داستان‌ها، رجعت (یعنی اینکه قبل از وقوع قیامت برخی از مردگان زنده شوند) امری ممکن است و زنده‌شدن مردگان در همین دنیا نیز امکان وقوع دارد.[۳۳]
- روایات
بیش از هفتاد راوی احادیث رجعت را نقل کرده‌اند[۳۴] محدث جزایری ادعا کرده که ۶۲۰ حدیث پیرامون رجعت دیده است.[۳۵]حر عاملی نزدیک به۶۰۰ حدیث در کتابش ذکر و ادعای تواتر نموده است.[۳۶]علامه مجلسی نیز ادعای تواتر نموده ومی نویسد :اگر روایات رجعت متواتر نباشد پس در هیچ چیز ی ادعای تواتر امکان ندارد.[۳۷] علامه طباطبایی معتقد است: روایات رجعت متواتر معنوی است ومخالفان شیعه از همان ابتدا اعتقاد به آن را از مختصات شیعه وائمه می‌دانستند واگر بعضی از این احادیث قابل خدشه باشد ضرری به تواتر آنها نمی‌رساند.[۳۸]
- دعاها
در بیش از صد دعا سخن از رجعت به میان آمده[۳۹] نمونه‌هایی از آن عبارت است از:
دعای عهد: امام صادق می‌فرماید:هرکس این دعا را چهل صبح بخواند حضرت مهدی را درک خواهد کرد و چنانچه قبل از ظهور بمیرد زنده شده و به دنیا برمی‌گردد.[۴۰]
دعای میلاد امام حسین:در توقیع امام حسن عسکری به قاسم بن علا دعایی در روز تولد امام حسین دعایی آمده که کلمه رجعت به کار نرفته ولی واژه کره و اوبه که مترادف با رجعت است به کار رفته است.[۴۱]
دعای دحو الارض: در یکی از فرازهای این دعا در خواست می‌شود که رجعت کنیم تا از کمک کنندگان حضرتش باشیم.[۴۲]
در دعایی که امام رضا(ع) به یونس بن عبدالرحمن آموخت، از خداوند درخواست می‌شود که قدرت امامانی که بعد از امام مهدی(ع) به دنیا بازمی‌گردند پابرجا شود.[۴۳]
- زیارت نامه‌ها
در بسیاری از زیارت‌نامه‌های موجود که جهت زیارت قبور امامان استفاده می‌شوند اعتقاد به رجعت دیده می‌شود تا حدی که کمتر زیارت‌نامه‌ای وجود دارد که در آن اشاره‌ای به موضوع رجعت نشده باشد.[۴۴] برخی از این زیارت‌نامه‌ها عبارت‌اند از: زیارت جامعه، زیارت وارث، زیارت اربعین، زیارت آل یاسین و زیارت رجبیه
رجعت کنندگان
مشهور این است که رجعت به کسانی اختصاص دارد که یا از مؤمنان خالص و یا از کافران خالص بوده‌اند. احادیث فراوانی از رجعت انبیا، اولیای خدا به ویژه امام حسین(ع)، امام علی(ع) و اهل بیت(ع) به هنگام ظهور امام مهدی(عج) سخن گفته‌اند.
در برخی احادیث به رجعت جمعی از اصحاب خاصّ پیامبر(ص) و امام علی(ع) اشاره شده است. رجعت شهدا نیز مورد تأکید برخی احادیث است. در کنار اینها، از رجعت کافران و منافقان مهم نیز یاد شده است. تمام این موارد را می‌توان ذیل عنوان مشهور «خالصان در کفر و ایمان» آورد.[۴۵]
از احادیث برمی‌آید که رجعت اختصاص به مسلمانان ندارد. برای مثال در برخی احادیث، به بازگشت دانیال، یوشع، عیسی و خضر اشاره شده است. برخی مؤمنان ادیان گذشته مانند اصحاب کهف نیز رجعت خواهند کرد.[یادداشت ۱] احادیثی که از رجعت کنندگان اقوام یا گروهی از هر امّت و مانند آن سخن گفته[۴۶] خیلی واضح وروشن نیست ولی از تمام این احادیث می‌توان نتیجه گرفت که مؤمنان خالص و کافران خالص رجعت خواهند کرد.[۴۷]
تکرار رجعت امام علی
در چندین روایت تصریح به رجعت‌های متعدد امام علی(ع) شده است. [یادداشت ۲] بر این اساس امام با عذاب دشمنان، حکوت زمین را برعهده خواهد داشت.[۴۸] برخی معتقدند روایات تعدد رجعت حضرت امیر، جای تأمل دارند. زیرا سند آنها صحیح نمی‌باشد و دلالت آنها نیز تمام نیست و قابل تأویل است. مثلا احتمال می‌رود که شجاعت و بازگشت برای کشتن دشمنان در جنگ باشد.[۴۹] وبرخی با بررسی سند ودلالت آن معتقد به صحیح نبودن این احادیث هستند.[۵۰]
رجعت امام مهدی
بر اساس روایات[۵۱] و قسمتی از دعای دحوالارض، امام مهدی(عج) دوباره زنده خواهد شد و به این دنیا برمی‌گردد. البته درباره این رجعت دو نظریه متفاوت وجود دارد. بعضی معتقد به رجعت حضرت مهدی هستند و می‌گویند: روایاتی که رجعت را برای همه ائمه ثابت می‌کند شامل امام مهدی(عج) هم می‌شود؛ زیرا او یکی از ائمه می‌باشد.[۵۲]
برخی منکر رجعت حضرت مهدی هستند و معتقدند: روایات این موضوع سند خوبی ندارد و چنین امر مهمی نیاز به دلیل قوی دارد. رجعت حضرت مهدی در عصر ظهور از روایات رجعت ائمه فهمیده نمی‌شود.[۵۳]
رجعت زنان
فقط در یک حدیث،اشاره به تعداد۱۳ زن شده که به هنگام ظهور زنده خواهند شد و یاری‌گر حضرت خواهند بود برخی از آنان عبارتند: «قنواء دختر رشید، ام ایمن، حبابه والبیه، سمیه مادر عمار یاسر، زبیده، ام خالد احمسیه، ام سعید حنفیه، صیانة ماشطة، ام خالد جهنیه»[۵۴]
چگونگی رجعت
یکی از بحث‌ها درباره رجعت آن است که کسانی که رجعت می‌کنند با همان بدن سابق رجعت می‌کنند یا با یک بدن جدید هستند و این بدن جدید مادی است یا غیرمادی. که در این رابطه اختلاف است.[۵۵] شهید مطهری با نقل قول از فیض کاشانی معتقد است رجعت بازگشت شبح و یک جسم خاص رقیقی است که با این جسم‌ها فرق داشته، نظیر جسم‌هایی که اهل مکاشفه ادعای رؤیت می‌کنند.[۵۶]
محمدعلی شاه‌آبادی[۵۷] و شاگردش امام خمینی معتقدند:رجعت با بدن مثالی است[یادداشت ۳] و مانند معاد با این بدن خاکی عنصری دنیوی نخواهد بود.[۵۸] رجعت به نحو تمثّل مثالی است. اگرچه در عالم ملک صورت بگیرد، و رجعت امام حسین(ع) هم ممکن است به این نحو باشد؛ زیرا بر اصل رجعت دلیل وجود دارد اما کیفیت آن مشخص نیست. و کیفیت آن ضروری مذهب نیست.[۵۹] البته نظریات دیگری نیز وجو دارد.مثلا شیخیه به رجعت آن‌گونه که شیعیان دیگر اعتقاد دارند معتقد نیستند و رجعت را با جسم هورقلیایی می‌دانند.[۶۰]
زمان رجعت
میان علمای شیعه درباره زمان رجعت، اختلافی وجود ندارد و تقریباً تمام کسانی که در موضوع رجعت سخن گفته‌اند، آن را هم زمان با ظهور امام مهدی(ع) دانسته‌اند.البته برای آن دو مرحله ذکر شده است:
- مرحله اول: رجعت در آستانه ظهور
این مرحله که‌اندکی پیش از ظهور امام زمان(عج) است جمعی از یاران امام مهدی رجعت می‌کنند که تعداد یاران را کامل می‌کنند. در این دوره غیر از اینان افراد دیگر رجعت نمی‌کنند.
- مرحله دوم: رجعت پس از دوره حکومت امام مهدی(عج)
این دوره سال‌ها پس از ظهور است. با پایان یافتن عمر حضرت مهدی، رجعت عمومی رجعت کنندگان اتفاق می‌افتد.[۶۱]
برخی درباره رجعت اهل‌بیت گفته‌اند: آنان از مدت‌ها قبل از ظهور امام زمان در دنیا حضور جسمانی خواهند داشت.[۶۲] البته سست بودن و بی‌پایه بودن این اعتقاد از سوی برخی دیگر بیان شده است.[۶۳]
فلسفه رجعت
درباره فلسفه رجعت و اینکه چرا خداوند کسانی را پیش از قیامت زنده می‌کند، نظراتی بیان شده است، از جمله:
پاداش صالحان و مجازات مجرمان: احادیث، تصریح دارند که باز گرداندن مجرمان، برای مجازات دنیوی آنان است و مجازات دنیوی، هیچ منافاتی با عذاب آخرت ندارد و ظلم نیست، چنان که اگر قاتلی را در دنیا قصاص کنند، باز هم در آخرت عذاب در انتظارش هست. چشیدن شیرینی اجرای عدالت در دنیا، حق مظلومان است.
تقویت امید و آمادگی منتظران: رجعت این امید را به مردمان می‌دهد که حتی اگر مردند، در دولت امام مهدی زنده شوند و زمان ظهور را درک کنند. این امید مردمان را تشویق می‌کند تا تلاش کنند جزو مؤمنان خالص قرار بگیرند.
ایجاد فرصت عمل برای شماری از نیکان: مؤمنان خالص که ظرفیت‌های بیشتری برای عمل در راه حق داشته‌اند و به دلیل عمل سران کفر و نفاق، از راه باز مانده‌اند، دوباره به زندگی باز گردند تا ضمن یاری دولت حق، خود به مراتبی برتر در سیر إلی الله دست یابند.[۶۴]
کتاب شناسی
درباره این موضوع تاکنون بیش از دویست اثر نوشته شده است.[۶۵] چندین اثر هم درباره کتاب شناسی رجعت چاپ شده است. نظیر: کتابشناسی رجعت که ۱۲۹ اثر معرفی نموده است.[۶۶]
برخی از مهم‌ترین آثار پیرامون رجعت عبارتند:
- الرجعة، اثر میرزا محمد استرآبادی قم، انوارالهدی، ۱۴۱۷ ق. در این کتاب، پس از مقدمه‌ای کوتاه در زمینه لزوم رجوع به امامان در همه امور و تسلیم شدن در برابر آنها، بیش از صد روایت در زمینه موضوع رجعت آمده است.
- الإیقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة، تالیف حرّ عاملی در این کتاب که در سال ۱۰۷۵ ق. تألیف شده است، بیش از۵۰۰ روایت، ده‌ها آیه و دلایل و قرائن دیگر برای اثبات رجعت اقامه شده است.
- رجعت، علامه مجلسی این کتاب به زبان فارسی نگاشته شده است، چهارده روایت در زمینه ظهور امام مهدی(عج) و موضوع رجعت، است. اگر چه علامه مجلسی در کتاب بحارالأنوار نیز به تفصیل به موضوع رجعت پرداخته و حدود دویست روایت در این زمینه نقل کرده است.[۶۷]
- الشیعة و الرجعة: اثر ایت الله محمدرضا طبسی نجفی، در این کتاب پس از بیان مباحث مقدماتی، در ضمن چند فصل، جایگاه رجعت در قرآن، ادعیه، زیارات، اجماع فقها و کلمات بزرگان بررسی شده است. در نخستین فصل این کتاب، ۱۷۴ آیه قرآن که در روایات به موضوع رجعت تأویل یا تفسیر شده‌اند، به همراه روایات مربوط ارائه شده است.
در سال‌های اخیر نیز کتاب‌هایی در این زمینه تألیف شده است که از آن جمله می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:
- رجعت در عصر ظهور، محسنی دایکندی، محمدعظیم، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، مرکز تخصصی مهدویت، ۱۳۸۹ش.
- رجعت یا دولت کریمه خاندان وحی(ع)، محمد خادمی شیرازی, ویراسته علی‌اکبر مهدی پور، چاپ دوم، قم، مؤلف، ۱۴۱۱ ق.
- رجعت از دیدگاه عقل، قرآن، حدیث، حسن طارمی، چاپ نهم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳.
- رجعت یا بازگشت به جهان، محمدرضا ضمیری، چاپ اول: تهران، موعود، ۱۳۷۸.
- بازگشت به دنیا در پایان تاریخ، خدامراد سلیمیان، چاپ اوّل: قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴.
- الرجعة أو العودة إلی الحیاة الدنیا بعد الموت، چاپ اوّل: قم، مرکز الرسالة، ۱۴۱۸ ق.
- رجعت یا حیات دوباره،طاهری ورسی،احمدعلی، مسجد مقدس جمکران، قم، ۱۳۸۴ش.
- ایمان و رجعت اثر مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید احمد زنجانی که در نقد کتاب اسلام و رجعت فرید تنکابنی و شریعت سنگلجی است.[۶۸]
پانویس
- پرش به بالا↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه رجع؛ طریحی، مجمع البحرین، ذیل واژه رجع.
- پرش به بالا↑ سید مرتضی، رسائل المرتضی، ۱۴۰۵ق،ج۱، ص۱۲۵؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۷۷.
- پرش به بالا↑ بهمنی، رجعت از دیدگاه متکلمان، ۱۳۸۵ش، ص۲۷.
- پرش به بالا↑ سید مرتضی، رسائل المرتضی،۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۵؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۳۴.
- پرش به بالا↑ طاهری، رجعت، ۱۳۸۴ش، ص۶۳.
- پرش به بالا↑ طاهری، رجعت، ۱۳۸۴ش، ص۵۹.
- پرش به بالا↑ شبر، حق الیقین، ۱۹۹۷م، ج۲، ص۳۵۴.
- پرش به بالا↑ گلپایگانی، ارشادالسائل،۱۴۰۳ق، ص۲۰۳.
- پرش به بالا↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۴ق، ص۴۸.
- پرش به بالا↑ سید مرتضی، رسائل المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۵.
- پرش به بالا↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۱۰ق، ج۵۳، ص۱۲۲.
- پرش به بالا↑ طبسی، الشیعه والرجعه، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۹۳.
- پرش به بالا↑ حرعاملی، الایقاظ، ۱۳۸۰ش، ص۴۰۷.
- پرش به بالا↑ سلیم، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۶۲.
- پرش به بالا↑ رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۱۶۸.
- پرش به بالا↑ برای نمونه: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۹۶، ج۳،ص۱۳۱، ج۸، ص۵۰.
- پرش به بالا↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۲۰۱؛ صدوق، الخصال،۱۳۶۲ش، ص۱۰۸؛ صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۶۱ش، ص۳۶۵.
- پرش به بالا↑ ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۳۹.
- پرش به بالا↑ شیخ مفید، اوائل المقالات،۱۴۱۴ق، ص۴۶و۷۶.
- پرش به بالا↑ سید مرتضی، رسائل المرتضی، ۱۴۰۵ق،ج۱،ص۱۲۵.
- پرش به بالا↑ رجوع کنید به: حرعاملی، الایقاظ، ۱۳۸۰ش
- پرش به بالا↑ طاهری، رجعت،۱۳۸۴ش، ص۹۳.
- پرش به بالا↑ حرعاملی،الایقاظ،۱۳۸۰ش، ص۷۲- ۹۷.
- پرش به بالا↑ طبسی،الشیعه والرجعه،۱۳۷۵ق، ج۲، ص۵۹-۷۹.
- پرش به بالا↑ مجلسی،بحار الانوار،۱۴۱۰ق، ج۵۳ ص۴۰-۱۴۴
- پرش به بالا↑ سوره کهف، آیه۴۷.
- پرش به بالا↑ سوره بقره، آیه۲۵۹
- پرش به بالا↑ سوره بقره، آیه۵۶
- پرش به بالا↑ سوره بقره، آیه۲۴۳. روایتی از امام محمد باقر(ع) در ذیل این آیه نقل شده که حزقیال از خداوند متعال درخواست زنده شدن هزاران نفری کرد که از ترس طاعون از شهر خود خارج شدند؛ ولی به عذاب الهی مبتلا گردیده و مردند. حر عاملی،الایقاظ،۱۳۸۰ش، ص۱۲۴
- پرش به بالا↑ ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۴۵.
- پرش به بالا↑ عهد عتیق، کتاب دوم پادشاهان، بند ۳۲-۳۸
- پرش به بالا↑ عهد عتیق، کتاب اول پادشاهان، بند۱۷و۲۴
- پرش به بالا↑ ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۴۵.
- پرش به بالا↑ حرعاملی،الایقاظ، ۱۳۸۰ش، ص۴۵.
- پرش به بالا↑ قزوینی، بیان الفرقان،۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۲.
- پرش به بالا↑ حرعاملی،الایقاظ، ۱۳۸۰ش، ص۳۳و۴۲۸.
- پرش به بالا↑ مجلسی، بحار الانوار،۱۴۱۰ق، ج۵۳، ص۱۲۳.
- پرش به بالا↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۰۷.
- پرش به بالا↑ طاهری، رجعت،۱۳۸۴ش، ص۱۴۳.
- پرش به بالا↑ علامه مجلسی، بحارالانوار،۱۴۱۰ق، ج۸۳ ص۶۱.
- پرش به بالا↑ قمی، مفاتیح الجنان دعای روز میلاد امام حسین
- پرش به بالا↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد ص۶۶۹؛ علامه مجلسی، بحار الانوار،۱۴۱۰ق، ج۵۳، ص۹۹.
- پرش به بالا↑ حلی، مختصر بصایر الدرجات، ص۱۹۲.
- پرش به با