تعریف شیعه
شیعه، یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام است. برپایه مذهب شیعه، پیامبر اسلام(ص) به‌فرمان خداوند، حضرت علی(ع) را به جانشینی بلافصل خود برگزیده است. امامت از اصول اعتقادی شیعیان و وجه تمایز آنان با اهلسنت است. طبق این اصل، امام را خداوند تعیین و به‌واسطه پیامبر به مردم معرفی می‌کند.
همه شیعیان به‌جز زیدیه، امام را معصوم می‌دانند و بر این باورند که آخرین امام، مهدی موعود است که در غیبت به‌سر می‌برد و روزی برای برقراری عدالت در جهان قیام خواهد کرد.
برخی دیگر از باورهای کلامیِ متمایز شیعه عبارت‌است از: حسن و قبح عقلی، تنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تقیه، توسل و شفاعت. برخی از فرقه‌های شیعه در شماری از این باورها دیدگاه دیگری دارند.
در مذهب شیعه همچون مذهب اهلسنت منابع استنباط احکام فقهی قرآن، سنت، عقل و اجماع است. البته برخلاف اهلسنت، علاوه‌بر سنت پیامبر، سنت امامان یعنی رفتار و گفتارشان نیز حجت است.
امروزه مذهب شیعه سه فرقه دارد: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه. شیعیان امامی یا دوازده‌امامی، بیشتر جمعیت شیعیان را تشکیل می‌دهند. آنان به امامتِ دوازده امام اعتقاد دارند که آخرینشان مهدی موعود است.
اسماعیلیهْ امامانِ امامیه را تا امام ششم آنها یعنی امام صادق(ع) می‌پذیرند و پس از او اسماعیل فرزند امام صادق و محمد پسر اسماعیل را امام می‌دانند و معتقدند او مهدی موعود است.
زیدیه شمار امامان را محدود نمی‌کنند و بر این باورند که هریک از فرزندان حضرت زهرا که عالم و زاهد و شجاع و سخاوتمند باشد و قیام کند، امام است.
حکومت‌های آل‌ادریس، علویانِ طبرستان، آل بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیه، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعیِ جهان اسلام بوده‌اند.
براساس گزارش انجمن دین و زندگی مؤسسه pew، بین ۱۰ الی ۱۳ درصد جمعیت مسلمانان جهان، شیعه هستند. جمعیت آنان را حدود ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده‌اند. بیشتر شیعیان در ایران، پاکستان، هند و عراق زندگی می‌کنند.
محتویات
[نهفتن]واژه‌شناسی و تعریف
شیعه در لغت به‌معنای پیرو، یار و گروه است[۱] و در اصطلاح، به کسانی می‌گویند که معتقدند بنابر احادیثی که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده، امام علی(ع) جانشین بلافصل او است؛[۲] در برابرِ اهلسنت که می‌گویند پبامبر جانشینش را تعیین نکرده بود و به‌دلیل اجماع مسلمانان در بیعت با ابوبکر، وی جانشین پیامبر است.[۳]
بهگفته برخی از مورخان، تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، شیعه تنها به این معنا به‌‌کار نمی‌رفته است؛ بلکه به دوست‌داران اهل‌بیت و کسانی که امام علی را بر عثمان خلیفه سوم، مقدم می‌دانستند هم شیعه می‌گفتند.[۴]
تاریخچه پیدایش
درباره زمان پیدایش شیعه به‌عنوان یک گروه مشخص که پیرو امام علی(ع) است و او را شایسته جانشینی پیامبر می‌داند، اختلاف‌نظر هست؛ ازجمله برخی معتقدند از زمان حیات پیامبر اسلام، شیعه وجود داشته است؛ عده‌ای می‌گویند شیعه پس از واقعه سقیفه به‌وجود آمده است؛ به‌باور گروهی، شیعه پس از قتل عثمان خلیفه سوم شکل گرفته است؛ برخی هم زمان شکل‌گیری شیعه را پس از ماجرای حَکَمیت می‌دانند.[۵]
دیدگاه پرطرف‌دار میان علمای شیعه، دیدگاه نخست است.[۶] اینان به احادیث و گزارش‌های تاریخی‌ای استناد می‌کنند که در آنها در زمان پیامبر به شیعیان علی، بشارت داده شده یا از کسانی به‌عنوان شیعیان علی یاد شده است.[۷]
بهگفته رسول جعفریان، تاریخ‌نویس معاصر، از زمان امام علی(ع) هم شیعه وجود داشته است.[۸] البته گفته‌اند شمار این گروه بسیار اندک بود و حتی تا زمان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هم به‌اندازه‌ای نبود که بتوان آنها را فرقه‌ای دینی نامید.[۹] در این دوره، بیشترِ اصحاب اهل‌بیت(ع)، دوست‌داران آنها بودند.[۱۰]
نظریه امامت
دیدگاه شیعیان درباره امامت را وجه‌اشتراک فرقه‌های شیعه می‌دانند.[۱۱] امامت جایگاهی بسیار مهم و محوری در مباحث کلامی شیعه دارد.[۱۲] به‌باور شیعیان امام بالاترین مرجع تفسیر احکام دینی پس از پیامبر است.[۱۳] در روایاتِ شیعیان، جایگاه امام به‌حدی است که اگر کسی بدون اینکه امامش را بشناسد بمیرد، کافر از دنیا رفته است.[۱۴]
شیعیان معتقدند امامت از اصول اعتقادی دین و منصبی الهی است؛ یعنی پیامبران نمی‌توانند انتخاب امام را به مردم واگذار کنند و بر آنها واجب است که جانشین خود را تعیین کنند.[۱۵]ازاین‌رو متکلمان شیعه (به‌جز زیدیه)[۱۶] بر لزوم «نصب»ِ امام (توسط پیامبر یا امام پیشین) تأکید می‌کنند[۱۷] و «نص» (سخن یا فعلی که به‌صراحت بر معنای مدنظر دلالت کند)[۱۸] را تنها راه شناخت امام می‌دانند.[۱۹]
استدلال آنها این است که امام باید معصوم باشد و تنها خدا از عصمت انسان‌ها اطلاع دارد؛[۲۰] زیرا عصمت صفتی درونی است و از ظاهر افراد نمی‌توان به عصمتشان پی برد.[۲۱] بنابراین ضرورت دارد که خدا امام را تعیین و از طریق پیامبر به مردم معرفی کند.[۲۲]
در کتاب‌های کلامی شیعه، درباره ضرورت وجود امام در جامعه دلایل نقلی و عقلیِ چندی مطرح می‌شود.[۲۳] آیه اولوالامر و حدیث مَن مات از دلایل نقلیِ شیعیان بر لزوم وجود امام است.[۲۴] استناد به قاعده لطف هم از دلایل عقلیِ آنان است. در تبیین این دلیل نوشته‌اند: از سویی وجود امام سبب می‌شود مردم بیشتر به طاعت خدا روی بیاورند و کمتر به‌سمت گناهان بروند؛ و از سوی دیگر طبق قاعده لطف، انجام‌دادن هرکاری که سبب چنین چیزی بشود، بر خداوند واجب است. بنابراین نصب امام بر خداوند واجب است.[۲۵]
عصمت امام
شیعیان به عصمت امامان اعتقاد دارند و آن را شرط امام می‌دانند.[۲۶] آنها در این زمینه به دلایل نقلی و عقلی[۲۷] استناد می‌کنند که آیه اولوالامر،[۲۸] آیه ابتلای ابراهیم[۲۹] و حدیث ثَقَلین از آن جمله است.[۳۰]
از میان شیعیان، زیدیه به عصمت همه امامان باور ندارند. به‌عقیده اینان تنها اصحاب کِساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) معصوم‌اند[۳۱] و بقیه امامان مانند دیگر مردم، از خطا معصوم نیستند.[۳۲]
مسئله جانشینی پیامبر
شیعیان معتقدند که پیامبر اسلام(ص) امام علی(ع) را به‌عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرده و امامت را حق ویژه او و فرزندانش دانسته است.[۳۳] البته از این میان، زیدیان، امامت ابوبکر و عمر را هم پذیرفته‌اند؛ اما همین‌ها هم امام علی را از این دو شایسته‌تر می‌دانند و می‌گویند مسلمانان در انتخاب عمر و ابوبکر به‌عنوان امام، اشتباه کردند، اما چون امام علی(ع) به آن رضایت داد، امامت آنها را نیز می‌پذیریم.[۳۴]
متکلمان شیعه برای اثبات جانشینی بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر، به آیات و روایاتی استناد می‌کنند که از آن میان آیه ولایت، حدیث غدیر و حدیث منزلت است.[۳۵]
فرقه‌های شیعه
مهم‌ترین فرقه‌های شیعه را امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، غالیان، کیسانیه و تا اندازه‌ای واقفیه می‌دانند.[۳۶] برخی از این فرقه‌ها خود شاخه‌های مختلف دارند؛ مانند زیدیه که تا ده شاخه هم برای آن ذکر شده است؛[۳۷] و کیسانیه که آن را به چهار شاخه تقسیم کرده‌اند.[۳۸] همین موجب شده است که از فرقه‌های متعددی به‌عنوان فرقه‌های شیعه یاد شود.[۳۹] البته بسیاری از فرقه‌های شیعه از بین رفته‌اند و امروزه تنها سه مذهبِ امامیه، زیدیه و اسماعیلیه پیروان دارند.[۴۰]
کیسانیه پیروان محمد حنفیه بودند. آنها پس از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، محمد حنفیه پسر دیگر امام علی(ع) را امام می‌دانستند و بر این باور بودند که محمد حنفیه نمرده، همان مهدی موعود است و در کوه رِضوا به‌سر می‌برد.[۴۱]
واقفیه به کسانی می‌گویند که پس از شهادت امام کاظم(ع)، در او توقف کردند؛ یعنی او را آخرین امام می‌دانستند.[۴۲]غالیان هم گروهی بودند که درخصوص مقام امامانِ شیعه، زیاده‌وری می‌کردند؛ یعنی به الوهیت آنان اعتقاد داشتند، آنها را مخلوق نمی‌دانستند و به خداوند تشبیه می‌کردند.[۴۳]
| [نمایش]درختواره فرقه‌های شیعه |
|---|
دوازده‌امامی
شیعه دوازده‌امامی یا اِثناعَشَری بزرگ‌ترین فرقه مذهب شیعه است.[۴۴] طبق مذهب امامیه، پس از پیامبر اسلام(ص)، دوازده امام وجود دارد که نخستینشان امام علی(ع)، و آخرینشان امام مهدی(ع) است[۴۵] که هنوز زنده است، در غیبت قرار دارد و و روزی برای برقراری عدالت در زمین ظهور خواهد کرد.[۴۶]
رجعت و بَداء از باورهای ویژه شیعیان دوازده‌امامی است.[۴۷] طبق آموزه رجعت، پس از ظهور امام مهدی(ع)، برخی از مردگان زنده خواهند شد. این مردگان هم نیکوکاران و شیعیان را شامل می‌شوند و هم دشمنان اهل‌بیت را که قرار است سزای اعمالشان را در همین هم دنیا ببینند.[۴۸] بداء هم یعنی خدا گاه به‌سبب مصلحتی، امری را که برای پیامبر یا امام آشکار کرده بود، تغییر می‌دهد و چیز دیگری جایگزین آن می‌کند.[۴۹]
مهم‌ترین متکلمان امامیه عبارت‌اند از: شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی(۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸-۷۲۶ق).[۵۰] برجسته‌ترین فقیهان امامیه هم اینها هستند: شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف‌الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری.[۵۱]
بیشتر شیعیان ایران که حدود ۹۰درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، دوازده‌امامی هستند.[۵۲]
زیدیه
مذهب زیدیه به زید فرزند امام سجاد(ع) نسبت دارد.[۵۳] برپایه این مذهب، تنها امامت امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به‌صورت انتصابی و توسط پیامبر بوده است.[۵۴] به‌جز این سه امام، هرکه از نسل حضرت زهرا(س) قیام کند و عالم و زاهد و سخاوتمند و شجاع باشد، امام است.[۵۵]
زیدیه درخصوص امامت ابوبکر و عمر دو موضع دارند: برخی از آنها به امامت این دو باور دارند و برخی دیگر آن را نمی‌پذیرند.[۵۶] دیدگاه زیدیان امروزِ یمن، به دیدگاه گروه نخست نزدیک است.[۵۶]
جارودیه، صالحیه و سلیمانیه سه فرقه اصلی زیدیه بوده‌اند.[۵۷] بهگفته شهرستانی، نویسنده کتاب المِلَل و النِّحَل، بیشتر زیدیان در کلام از مُعتزله و در فقه از مذهب حنفی، از مذاهب فقهی چهارگانه اهلسنت متأثرند.[۵۸]
به‌‌گزارش کتاب اطلس شیعه، زیدیان ۳۵ تا ۴۰درصد جمعیت بیست میلیونی یمن را تشکیل می‌دهند.[۵۹]
اسماعیلیه
اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعیان است که پس از امام صادق(ع)، اسماعیل پسر بزرگ او را امام می‌داند و امامت امام کاظم(ع) و دیگر امامانِ امامیه را نمی‌پذیرد.[۶۰] اسماعیلیان بر این باور بودند که امامت هفت دوره دارد و هر دوره با یک «ناطق» آغاز می‌شود که شریعتی نو می‌آورد و در هر دوره پس از او هفت امام امامت می‌کنند.[۶۱]
ناطق‌های شش دوره نخست امامت، همان پیامبران اولوالعزم‌اند که عبارت‌اند از: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(ص).[۶۲] محمدِ مکتوم پسر اسماعیل، هفتمین امام از دوره ششم امامت است که با پیامبر اسلام آغاز شده است. او همان مهدی موعود است که وقتی قیام کند، ناطق دوره هفتم امامت هم خواهد بود.[۶۳] می‌گویند برخی از این آموزه‌ها در دوره حکومت فاطمیان، دچار تغییراتی شد.[۶۴]
مهم‌ترین ویژگی اسماعیلیه را باطنی‌گری می‌دانند؛ چراکه آنها آیات و احادیث و معارف و احکام اسلامی را تأویل می‌کنند و معنایی خلاف ظاهر آنها برداشت می‌کنند. به‌باور آنها آیات قرآن و روایات ظاهر و باطن دارند.امام باطن آنها را می‌داند و فلسفه امامت، تعلیم باطن دین و بیان معارف باطنی است.[۶۵]
قاضی نُعمان را بزرگ‌ترین فقیه اسماعیلیه[۶۶] و کتابش دعائم الاسلام را منبع اصلی فقهی این مذهب دانسته‌اند.[۶۶] ابوحاتم رازی، ناصرخسرو و گروهی به‌نام اِخوان الصَّفا را هم از اندیشمندان برجسته اسماعیلیه شمرده‌اند.[۶۷] رسائل اِخوان الصفا و اَعلام النبوّه نوشته ابوحاتم رازی، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی آنان است.[۶۸]
اسماعیلیه امروز را به دو گروه آقاخانیه و بُهره تقسیم می‌کنند که بازماندگان دو شاخه از فاطمیان مصر یعنی نزاریه و مستعلویه هستند.[۶۹] گروه نخست را حدود یک میلیون نفر می‌دانند که عمدتاً در کشورهای آسیایی چون هند، پاکستان، افغانستان و ایران زندگی می‌کنند.[۷۰] شمار گروه دوم را هم حدود پانصد هزار نفر تخمین زده‌اند که بیش از ۸۰درصدشان در هند سکونت دارند.[۷۱]
مهدویت
مهدویت را آموزه‌ای مشترک میان همه مذاهب اسلامی می‌دانند؛[۷۲] اما این اندیشه در مذهب شیعه جایگاهی ویژه دارد و در روایات، کتاب‌ها و مقالات بسیاری از آن سخن آمده است.[۷۳]
فرقه‌های شیعه به‌رغم اشتراک‌نظر در اصل وجود مهدی، در جزئیات و مصداق آن اختلاف دارند. شیعیان دوازده‌امامی بر این باورند که مهدی پسر امام حسن عسکری(ع)، امام دوازدهم و همان مهدی موعود است و در غیبت به‌سر می‌برد.[۷۴] اسماعیلیه محمد مکتوم پسر اسماعیل پسر امام صادق(ع) را مهدی موعود می‌دانند.[۷۵] زیدیه به‌جهت آنکه قیام را از شرایط امام می‌دانند، به انتظار و غیبت اعتقاد ندارند.