عدل (کلام)
عدل، یکی از مسائل علم کلام و حاصل اختلاف اشاعره و معتزله درباه رفتار عادلانه خداوند است. همه گروه‌های مسلمان خدا را عادل می‌دانند؛ ولی تفسیر آنان از عدل و ظلم تفاوت دارد. عدل الهی از نظر شیعه بدین معناست که خداوند پاداش و کیفر الاهی نظام‌مند و بر اساس حسن و قبح ذاتی افعال است؛ به گونه‌ای که خداوند در داوری‌ها و احکامش ستم نمی‌کند: به نیکوکاران پاداش می‌دهد و می‌تواند گناهکاران را به اندازه استحقاق‌شان مجازات کند.
محتویات
[نهفتن]دیدگاه‌ها درباره عدل
دیدگاه‌ها درباره عدل در فرقه‌های مختلف اسلام متفاوت است.
دیدگاه شیعه
معنای عدل این است که خداوند فیض و رحمت و همچنین بلا و نعمت خود را بر اساس استحقاق‌های ذاتی و قبلی می‌دهد و در نظام آفرینش از نظر فیض و رحمت و بلا و نعمت و پاداش و کیفر الهی نظم خاصّی برقرار است.[۱]
در توحید صدوق، در حدیثی منسوب به امام صادق(ع)، عدل چنین تفسیر شده است: آنچه را که خداوند تو را بدان سرزنش کرده است به او نسبت ندهی.[۲]
از نظر علمای شیعه، عدل از صفات ثبوتی کمالی خداست به گونه‌ای که وی در داوری‌ها و احکامش ستم نمی‌کند، به نیکوکاران پاداش می‌دهد، و می‌تواند گناهکاران را عقوبت دهد، و بندگانش را بیش از توانشان تکلیف نمی‌کند، و بیش از آنچه استحقاق دارند، عقوبت نمی‌کند.[۳]
دیدگاه معتزله
عقیده معتزله درباره «عدل» این است که برخی کارها ذاتاً خوب و برخی کارها ذاتاً ظلم هستند. مثلًا پاداش دادن در مقابل انجام واجبات و مجازات کردن در مقابل گناه ذاتاً عدل است. «خدا عادل است» یعنی به مطیع پاداش می‌دهد و به عاصی کیفر، و محال است که بر ضد این عمل کند. ظلم از خدا قبیح بوده و از سوی او انجام نمی‌شود.[۴]
معتزله با تفسیری که از توحید افعالی دارند، آن را در بخش کارهای اختیاری انسان قبول ندارند و معتقدند لازمه توحید افعالی این است که خدا خالق افعال اختیاری انسان باشد و بشر در آخرت از طرف خداوند پاداش و کیفر کاری را دریافت کند که خالق آنها نبوده است و چنین چیزی ظلم است. در باور این گروه، انسان خود خالق کارهای اختیاری خویش بوده و خدا این کارها را به او «تفویض» کرده است.[۵]
معتزله به دنبال طرح اصل عدل، یک اصل کلّی دیگر طرح کردند که دامنه وسیعتری دارد و آن اصل «حسن و قبح ذاتی افعال» است. از اینجا به اصل دیگری درباره عقل انسان رسیدند و آن اینکه: عقل انسان در ادراک حسن و قبح اشیاء استقلال دارد، یعنی قطع نظر از بیان شارع نیز می‌تواند حسن و قبح برخی کارها را درک کند. اشاعره با این نیز مخالف بودند.[۶]
دیدگاه اشاعره
اشاعره معتقدند هیچ کاری ذاتاً عدل یا ظلم نیست. کارهایی که ما انجام می‌دهیم از آن نظر قبیح هستند که خدا ما را از آن اعمال نهی کرده است.[۷] بنابراین آنچه خدا انجام دهد عین عدل است؛ یعنی اگر خداوند نیکوکاران را عذاب کند و به بدکاران پاداش بدهد، عین عدل است.[۸] حتی خداوند می‌تواند اطفال را در آخرت عذاب کند. خداوند چون تحت امر کسی نیست، نمی‌توان گفت کار قبیحی از او سر می‌زند.
اختلاف عدلیه (شیعه و معتزله) با اشاعره نیز از همین تفسیر و توجیه اشاعره درباره عدل ریشه می‌گیرد. به نظر عدلیه تفسیر اشاعره مساوی با انکار عدل است.[۹]
مسئله شر
یکی از مهم‌ترین مسائل راجع به عدل الهی، اشکال شرور، است که نزد مسلمانان پاسخ‌های متفاوتی یافته است. پاسخ برخی از گروه‌ها بدین قرار است:[۱۰]
- عوام اهل ایمان و طبقه اهل حدیث: آنچه ما شرور می‌نامیم، در واقع، نوعی حکمت و مصلحت است که برای ما ناشناخته است و فقط خداوند راز آن را می‌داند و به عبارتی «سرّ قَدَر» است.
- اشاعره: هر چه خداوند انجام دهد نیکو است.
- سایر متکلمین و طرفداران روش حسی و تجربی در الهیات: جستجو در اسرار کائنات و فوائد و مصالح آنها.
- فیلسوفان مسلمان: شرور یا امور عدمی‌اند یا مجعول بالعرض‌اند یا لازمۀ برخی خیرات و جزء تجزیه‌ناپذیر دنیای مادی. به علاوه، شرور، شر محض نیستند، بلکه آثار و فوائدی نیز دارند.
*مسئله شر در فلسفه دین: امروزه مسئله شر در فلسفه دین در قالب سه مسئله مطرح است: ۱. مسئله منطقی شر: تناقض و ناسازگاری میان صفات خدا با وجود شر؛ ۲. مسئله قرینه‌ای شر: دلایل تجویز شر از سوی خداوند؛ ۳. مسئله اگزیستانسی (وجودی) شر: بی‌معنایی زندگی و ناامیدی انسان.[۱۱] بر اساس این سه مسئله، سه برهان علیه خدا و خداباوری اقامه می‌شود و نیز سه گونه پاسخ مطرح است: ۱. دفاعیه (پاسخ به برهان منطقی شر)؛ ۲. تئودیسه (پاسخ به برهان قرینه‌ی شر). ۳. تسلا و معنابخشی (پاسخ به برهان اگزیستانسی شر). [۱۲] برخی تئودیسه را به عدل الهی ترجمه کرده‌اند اما عده‌ای آن را مناسب نمی‌دانند؛ زیرا تئودیسه فقط ناظر به صفت عدالت خداوند نیست و راه‌های توجیه شر می‌تواند ناسازگاری آن را با دیگر صفات خدا نیز بر طرف کند. ازاین‌رو، برخی فیلسوفان دین، تئودیسه را به جای «عدل الهی» «توجیه راه‌های خدا» می‌نامند.[۱۳] همچنین اگر تئودیسه بتواند پاسخ قانع‌کننده‌ای بدهد و ثابت کند خداوند دلیل و توجیه قوی‌ای برای وجود شرور دارد، می‌تواند مسئله شر و همه برهان‌های آن را خنثی کند.[۱۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۹۹.
- پرش به بالا↑ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۹۶.
- پرش به بالا↑ المظفر، عقائد الامامیه، ۱۳۸۷ق، ص۴۰.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۳-۷۴.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۴.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۴.
- پرش به بالا↑ جهانگیری، مجموعه مقالات، ۱۳۸۳ق، ص۱۶۷.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۴.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۷۳.
- پرش به بالا↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۴.
- پرش به بالا↑ خسروی سرشکی، «تبیین دیدگاه کِنِث سورین در نقد گفتمانی تئودیسه‌ها»، ۱۳۹۶ش، ص۱۲.
- پرش به بالا↑ خسروی سرشکی، «تبیین دیدگاه کِنِث سورین در نقد گفتمانی تئودیسه‌ها»، ۱۳۹۶ش، ص۱۳.
- پرش به بالا↑ خسروی سرشکی، «تبیین دیدگاه کِنِث سورین در نقد گفتمانی تئودیسه‌ها»، ۱۳۹۶ش، ص۲۸.
- پرش به بالا↑ خسروی سرشکی، «تبیین دیدگاه کِنِث سورین در نقد گفتمانی تئودیسه‌ها»، ۱۳۹۶ش، ص۲۷.
منابع
- جهانگیری، محسن، مجموعه مقالات، تهران، حکمت، ۱۳۸۳ش.
- خسروی سرشکی، مهدی، «تبیین دیدگاه کِنِث سورین در نقد گفتمانی تئودیسه‌ها»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد فلسفه دین، استاد راهنما: نعیمه پورمحمدی، دانشگاه ادیان و مذاهب (قم)، ۱۳۹۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۹۸ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
- المظفر، محمدرضا، عقائد الامامیه، تحقیق حامد حفنی، قم، انصاریان، ۱۳۸۷ش.
مطالعه بیشتر
مطهری، مرتضی، عدل الهی، در: مجموعه آثار، ج۱، تهران: صدرا، ۱۳۷۷ش. دانلود متن کتاب از سایت بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری