خطبه غدیر
واقعه غدیر
در سال دهم قمری، پیامبر(ص) عازم حج شد. این حج که در آخرین سال عمر ایشان انجام شد، بعدها حجة الوداع نام گرفت.[۱] به مسلمانان اطلاع دادند پیامبر(ص) چنین تصمیمی دارد[۲] تا برای حج آن سال آماده شوند.[۳] مسلمانان زیادی برای همراهی با پیامبر(ص)، در مدینه جمع شدند.[۴] ایشان در ۲۵ ذی‌القعده از مدینه خارج و راهی مکه شد.[۵] امام علی (ع) نیز که از رمضان همان سال به جنگ با کفار منطقه مذحج در یمن رهسپار شده بود،[۶] پس از پیروزی و گردآوری غنائم، به دستور پیامبر(ص) برای انجام اعمال حج به مکه آمد.[۷]
پس از اتمام حج، مسلمانان از مکه خارج شدند و در ۱۸ ذی‌الحجه به منطقه خمّ رسیدند.[۸] غدیر خم مکانی میان مکه و مدینه و در فاصله دو میلی (۵ کیلومتر) جُحفه بود و راه‌هایی از آن جدا می‌شد.[۹] زمانی که کاروان حج پیامبر(ص) به این منطقه رسید، جبرئیل فرشته وحی، آیه تبلیغ:[یادداشت ۱] و آیۀ ۳ همین سوره:[یادداشت ۲] را بر حضرت نازل و ایشان را مأمور به ابلاغ ولایت علی بن ابی طالب(ع) کرد.[۱۰] کاروانیان به دستور حضرت توقف کردند. دیگران نیز به آنان پیوستند. پس از نماز ظهر، منبری آماده کردند و حضرت خطبه‌ای خواند و در آن به مردم گفت که خیلی زود از میان آنان خواهد رفت. ایشان همچنین درباره دو چیز گرانبهایی که در میان آنان به امانت نهاده است (ثقلین) و نیز درباره ولایت و اولویت خویش بر مؤمنان سخن گفت.[۱۱] آنگاه دست علی(ع) را بالا برد و فرمود: «هر کس من مولای (سرپرست) اویم، علی (ع) مولای (سرپرست) اوست»..[۱۲] سپس در حق دوستان علی(ع) دعا و در حق دشمنانش نفرین کرد.[۱۳] در این هنگام، حسان بن ثابت از حضرت اجازه گرفت و شعری در وصف این واقعه سرود[۱۴] و بعد از آن خلیفه دوم این مسئله را به امام علی(ع) تبریک گفت.[۱۵]
گزارشی از متن خطبه
- در ابتدای خطبه، پیامبر حمد و ثنای الهی را به جای آورده و دقایقی نسبتا طولانی، صفات حق تعالی را با بیانی بلیغ برای حاضران بیان فرمود.
- امر الهی برای ابلاغ امری مهم و نزول آیه تبلیغ.
- درخواست پیامبر از خداوند برای معاف‌داشتن او از این تبلیغ به سبب ترس از فتنه منافقان و نزول چند باره جبرئیل برای این تبلیغ و وعده الهی برای مصون داشتن پیامبرش از فتنۀ مردم.
- اعلان اینکه این آخرین حضور پیامبر در چنین جمعی است و امامت امت تا قیامت بر عهده علی علیه‌السلام و فرزندان اوست.
- حرام محمد تا قیامت حرام است و حلالش تا قیامت حلال.
- بیان مراتب علم و فضیلت امام علی(ع)
- انکار ولایت علی(ع) گناهی نابخشودنی است.
- شک کننده در گفتار پیامبر یا شک کننده در هریک از امامان، همانند کفار جاهلیت خواهد بود.
- بیان جملۀ تاریخی مَن کُنتَ مَولاهُ فهذا علی مَولاهُ.
- بیان مجدد حدیث ثقلین و جایگاه قرآن و اهل بیت در کنار هم.
- تأکید بر وصایت و خلافت و جانشینی علی علیه‌السلام.
- دعا در حق دوستان امام و نفرین بر دشمنانش: اَللهمَّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ.
- نزول جبرئیل و اعلام اکمال دین.
- تأکید بر جایگاه امامت و بیم‌دادن مردم از حسدبردن به امام.
- اشاره به کارشکنی‌های منافقان.
- بیان ختم امامت در مهدی قائم از فرزندان علی(ع).
- برحذر داشتن مردم از تبعیت از امامان دروغین پس از پیامبر.
- امر به حاضران در رساندن پیام غدیر به دیگران.
- سفارش مردم به دوستی با اهل بیت و دشمنی با دشمنانشان.
- حدود بیست جمله در وصف امام مهدی و حکومتش.
- بالاترین معروف، فهم کلام پیامبر در غدیر و رساندن آن به دیگران است.
- بیان فضایلی دیگر از امام علی(ع) و امر به بیعت رسمی افراد با ایشان به عنوان امام و جانشین پیامبر.
منابع خطبه غدیر
مضمون این خطبه در طول قرن‌های متمادی، به چند صورت در منابع حدیثی و تاریخی شیعی و سنی نقل شده است. این نقل‌ها از سه طریق به پیامبر اسلام(ص) می‌رسد: روایت امام باقر(ع)،[۱۶] حذیفة بن یمان[۱۷] و زید بن ارقم.[۱۸]
متن خطبه غدیر در این کتاب‌ها آمده است: روضة الواعظین، الاحتجاج، الیقین، نزهة الکرام، الاقبال، العُدَدُ القَویة، التحصین، الصراط المستقیم و نهج الایمان.
حدیث غدیر
مضمون خطبه غدیر در طول قرن‌های متمادی، به چند صورت در منابع حدیثی و تاریخی شیعی و سنی نقل شده است. وجه «اشتراک تمام آنها، اعلان ولایت حضرت علی(ع) است. عبارت « مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ (ترجمه: هرکه من مولای او هستم، این علی مولای اوست.)» در همه این نقل‌ها مشترک است.[۱۹] این بند از خطبه با عنوان حدیث غدیر معروف شده است.
نقل‌های مستقیم
به گفته علامه امینی، این حدیث را احمد بن حنبل از ۴۰ طریق، ابن جریر طبری از ۷۲ طریق، جزری مقری از ۸۰ طریق، ابن عقده از ۱۰۵ طریق، ابوسعید سجستانی از ۱۲۰ طریق، ابوبکر جعابی از ۱۲۵ طریق،[۲۰] و حافظ ابوالعلاء العطار همدانی نیز از ۲۵۰ طریق،[۲۱] نقل کرده‌اند.
برخی از علمای رجال و حدیث‌شناس اهل سنت، اَسناد این حدیث را زیاد دانسته و بیشتر اسناد آن را صحیح و حسن به شمار می‌آورند.[۲۲] در میان راویان این حدیث، حدود ۹۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین قرار دارند.
نقل‌های غیر مستقیم
علاوه بر نقل‌های مستقیم از سوی این افراد، برخی این حدیث را از کسانی که در غدیر خم حاضر بوده‌اند، شنیده و نقل کرده‌اند. ابی الطفیل از سی نفر،[۲۳] عامر بن لیلی الغفاری از هفده نفر،[۲۴] عمیره بن سعد از دوازده نفر،[۲۵] زید بن ارقم از شانزده نفر،[۲۶] زیاد بن ابی زیاد از دوازده نفر،[۲۷] زاذان ابی عمر از سیزده نفر،[۲۸] عبدالرحمن بن ابی لیلی از دوازده نفر،[۲۹] عبد خیر و عمرو ذی مره و حبه العرنی از دوازده نفر،[۳۰] ابوهریره و أنس و أبی سعید از نُه نفر،[۳۱] ابی قلابه از دوازده نفر،[۳۲] حبه بن جوین از ؟؟ نفر، زید بن یثیغ از دوازده نفر،[۳۳] سعید بن وهب از پنج یا شش نفر[۳۴] شنیده و نقل کرده‌اند.
راویان حدیث غدیر
خطبه غدیر با اختلاف در برخی جزئیات و تعابیر در منابع شیعی و اهل سنت نقل شده است. در بسیاری از منابع، متن کامل خطبه نیامده است و نویسندگان به نقل فرازی اکتفا کرده‌اند که در آن امام علی به عنوان مولای مسلمانان معرفی شده است و با عنوان حدیث غدیر شناخته می‌شود.
علامه امینی در کتاب الغدیر، ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علمای اهل سنت را نام می‌برد که از ابتدای قرن دوم تا قرن چهاردهم به این حدیث اشاره کرده‌اند.[۳۵] برخی از مهم‌ترین صحابه و تابعین و راویان دیگری که این حدیث را نقل کرده‌اند، عبارتند از:
منابع مطالعاتی سند خطبه غدیر
- الطرائف[۶۱]
- عبقات الانوار[۶۲]
- بحار الانوار[۶۳]
- اثبات الهداة[۶۴]
- الغدیر[۶۵]
- کشف المهم فی طریق خبر غدیرخم[۶۶]
- عوالم العلوم[۶۷]
- نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار[۶۸]
.jpg)
ایرادهایی بر سند غدیر
برخی تلاش کرده‌اند تا ایرادهایی بر این واقعۀ تاریخی وارد کنند. مهم‌ترین آن ایرادها چنین هستند:
ادعای ضعیف‌بودن حدیث
با وجود ادعای تواتر و اسناد و طریق‌هایی که ذکر شد، برخی علمای اهل سنت، برآنند که این حدیث را نمی‌توان متواتر و صحیح دانست.[۶۹] دلیل این افراد، این است که بیشتر محدّثان، از جمله بخاری و مسلم آن را نقل نکرده‌اند و برخی چون ابی داود و ابی حاتم رازی آن را ضعیف شمرده‌اند.[۷۰]
در جواب این ادعا گفته شده که علمای زیادی از اهل سنت از جمله تِرمِذی(۲۷۹ق)،[۷۱] طَحاوی(۲۷۹ق)،[۷۲] حاکم نیشابوری(۴۰۵ق)،[۷۳] ابن کثیر(۷۷۴ق)،[۷۴] ابن حجر عسقلانی(۸۵۲ق)،[۷۵] ابن حجر هیتمی(۹۷۴ق)[۷۶] به صحت سندهای این حدیث شهادت داده‌اند. افزون بر این نقل‌های زیادی که باواسطه و بی‌واسطه از سوی صحابه و تابعین در کتاب‌های تاریخی و حدیثی نقل شده، نشان‌دهنده صحت سند این حدیث است.
ایراد بر صحت خطبه
ایراد دیگری که از سوی مخالفان این حدیث بیان شده، این است که علی(ع) در آن زمان در مکه نبوده است تا در غدیر خم این واقعه روی دهد؛ ایشان در مأموریت یمن بوده است.[۷۷] در مقابل، موافقان برآنند که همانطور که در منابع اهل سنت بیان شده، امام علی(ع) در آن زمان از یمن به مکه مراجعت نموده و در مراسم حج آن سال شرکت داشته است.[۷۸]
دلالت حدیث
حدیث غدیر از همان ابتدا، زمینه‌ساز مباحث گسترده عقیدتی شد. احتجاج‌های حضرت علی(ع) و اهل بیت با این حدیث از اولین نمونه‌های استفاده از این حدیث بوده است. متکلمان شیعه نیز برای اثبات حقانیت و اولویت حضرت علی (ع) برای خلافت، به این حدیث استناد داشته‌اند. بر اساس منابع نوشتاری کلام شیعی، شیخ مفید اولین متکلمی بود که به صورت مفصل با این حدیث استدلال کرده است.[۷۹][۸۰] شیخ طوسی[۸۱] و علامه حلی[۸۲] نیز به صورت مفصل از این حدیث بحث کرده‌اند. در مقابل، متکلمان اهل سنت، از جمله فخر رازی،[۸۳] قاضی ایجی،[۸۴] تَفتازانی،[۸۵] جُرجانی[۸۶] به پاسخ‌گویی به دیدگاه‌های شیعیان پرداخته‌اند.
نظر اهل سنت
مشهور علمای اهل سنت معتقدند که کلمه «ولی» در این حدیث به معنای صاحب اختیار و اولی در تصرف نیست؛ بلکه به معنای دوست و ناصر است. افرادی مانند تفتازانی،[۸۷] فخر رازی،[۸۸] قاضی ایجی و جرجانی[۸۹] مدعی‌اند که مولی نمی‌تواند به معنای صاحب اختیار و اولی در تصرف باشد. این افراد چنین استدلال کرده‌اند